FOČA: KROZ VRIJEME I ISTORIJU (VIDEO)

Istorija grada na ušću Ćehotine u Drinu može biti ispričana kroz prikazivanje burnih i odsudnih događaja koji su se prelamali na ovim prostorima oivičenim visokim planinskim gorostasima. Sagledavanje istorijskih činjenica ali i onih predanjskih, usmenih pripovjedanja čitaoca teško da mogu ostaviti ravnodušnim. NJena istorija u svakom slučaju po svom značaju i poruci prevazilazi granice opštine koje obiluju različitim istraženim ili ne istraženim lokalitetima arheološkim nalazištima, prirodnom ljepotom kojom je ovo područje nesebično obadreno. Zbog toga mi ovdje i nećemo pokušavati da „iscrpimo“ svu mogućnost otkrivanja i doživljaja Foče. Ostavićemo neuporedivo više budućim istraživačima da je dožive i vide onako kao im to njihov unutrašnji senzibilitet dozvoljava. Geografski položaj grada je takav da nam ostavlja za pravo da tvrdimo i više da pretpostavljamo da je neka ljudska naseobina na ovom lokalitetu postojala i mnogo vijekova ranije. Iz tog predslovenskog perioda poznat nam je naziv naselja Berselum a koje je prethodilo savremenoj Foči. Srednjevjekovni naziv bio je Radovina da bi se tokom istorije premetnuo u Hotča, Hoča i na kraju u Foča. Kratko vrijeme na samom počeku dvadesetprvog vijeka zvala se i Srbinje.

Geografski položaj Foče u velikoj mjeri je odredio i njen razvoj kao ljudske naseobine kroz istoriju.

Ona nikada nije imala u svom urbanom području neki fortifikacijski ili odbrambeni objekat, Na širem području opštine foča imamo poznatih arheoloških lokacija i ostataka starih utvrđenja koji nam samo svjedoče o strateškom značaju ovog područja za srednjovjekovne gospodare ovog područja. Tako na lijevoj obali rijeke Drine na lokalitetu sela Gradac imamo Gradačku stijenu koja krije ostatke srednjevjekovnog utvrđenja. Uz kanjon rijeke Bistrice prije samog ulaska u stjenoviti kanjon prema Miljevini imamo ostatke utvrđenja i srednjevjekovnih gradova. Idući dalje uz kanjon rijeke Govze dolazimo do najpoznatijeg ostatka srednjevjekovnog utvrđenja po imenu Jeleč. Neophodno je napomenuti da se ostaci ovog utvrđenja nalaze na uzvišenju iznad ušća Krupice u Govzu a koja se potom na Ratajima uljeva u rijeku Bistricu. Ukoliko krenemo starim karavanskim putem od Foče prema primorju onda ćemo iznad nekadašnjeg Tentoruma, ili karavanskog odmorišta po kojem je ova dolina i dobila ime, moći da se približimo ostacima Tođevca i uz kanjon Sutjeske starom Vrataru. Ovo su u periodu Hercegovine svakako bili važniji gradovi utvrđenja za ovo područje. Očigledna svrha ovih utvrđenja pored niza drugih ogledala se u činjnici da su oni igrali zavidnu ulogu u pružanju neophodne zaštite karavanskom putu koji je išao od mora prema unutrašnjosti. U ovom trenutku dolazimo do jednog drugog momenta. Pomenuta utvrđenja se nalaze na lijevoj obali Drine ili Zelenike, kako se ona u jednom periodu istorije ovih prostora nazivala. Karavanski put koji se na području Foče račvao te je jednim svojim krakom išao prema centralnoj Bosni odnosno Vrhbosni i Hodijedu, drugim krakom je išao prema Srbiji i Raškoj oblasti te je stoga bilo neophodno preći rijeku. Na području samog grada i prigradskog naselja Brod u srednjem vijeku su se nalazila tri mjesta na kojima je sa skelom bilo moguće preći rijeku. Upravo i ime naselja Brod govori o tom jednom prelazu gdje je za vrijeme otomanske vladavine ovim prostorima postojala ozbiljna namjera izgradnje zidanog mosta. Namjera nije realizovana zato što fočanske vlasti nisu mogle da obezbijede iskusne majstore koji bi ovako krupan poduhvat mogli da realizuju. Poseban kuriozitet vezan za ove prelaze vezan je i za noviju istoriju grada i njegovih mostova na Drini leži u činjenici da se i današnji mostovi nalaze na mjestima gdje se pretpostavlja da su nekada postojale skele za prelaz preko rijeke. Za fočanske mostove treba reći da ni jedan od tri, koliko ih danas  postoji na Drini, nije izbjegao razaranje a kojim je, nažalost, ovo područje u svojoj istoriji obilovalo. Naime, na tri iste lokacije su tokom dvadesetog vijeka izgrađena tri mosta. Ipak svi mostovi su u tom istom vijeku srušeni osim mosta na Brodu koji je jedini izbjegao razaranje u poznatom bombardovanju položaja vvojske Rerpublike Srpske 1996. godine ali je njegov prethodnik razoren u Drugom svjetskom ratu. Za srednjovjekovnu istoriju Foče do dolaska Turaka potrebno je istaći da je ona bila u sastavu Nemanjićke Srbije sve do 1373. godine kada prvi put ulazi u sastav Bosanske kraljevine kralja Tvrtka prvog Kotromanića. Međutim, usljed poznatih istorijskih događaja ona u istoriji ovih prostora zauzima posebno mjesto zahvaljujući činjenici da se na njenoj teritoriji pojavljuje porodica Kosača od kojih je svakako najpoznatiji bio herceg od Svetog Save Stefan Vukčić. On ne samo da je bio prvi koji je ponio gordu titulu Hercega od Svetog Save nego je po predanju i rođen na prostoru opštine Foča. U ovo vrijeme u Foči i okolini je u većoj mjeri njegovana vinova loza pa neki i samo ime Foče vezuju za proizvodnju vina. Dolaskom Turaka radikalno se mijenja društveno-socijalni karakter naselja na kojem je se razvilo savremeno gradsko naselje. Foča gubi onaj srednjevjekovni izgled naselja i raskrsnice važnih karavanskih puteva. U određenom momentu gubi i taj svoj hrišćanski pečat koji su joj davale i crkve koje su postojale u njoj. Do dana današnjeg sa potpunom preciznošću nije utvrđeno gdje se nalazila crkva Svetog Nikola, a koja je ujedno bila i saborni hram naselja. Isto tako kao što nije utvrđeno gdje se nalazila ona nije utvrđeno i gdje se nalazio manastir Svetog Jovana Bogoslova.

Dolaskom Turaka u većoj mjeri se mijenja i političko-administrativni značaj Foče.

U prvim decenijama Otomanske uprave ovim podnebljem u Foči je bilo smješteno administrativno sjedište hercegovačkog sandžaka. Poslije preseljenja sjedišta u Mostar, Foča je u administrativno-sudkoj podjeli Bosanskog pašaluka pripadala mostarskog kadiluku. Takvo stanje je ostalo sve do početka Austrougarske uprave. Foča pod Osmanskom upravom se razvila u tipičnu bosansku kasabu. Ogromna većina stanovništva je bilo skoncentrisano oko pojedinih mahala sa pripadajućom im džamijom. U tom smislu je neophodno istaći Aladžu džamiju koja danas predstavlja reprezentativan spomenik islamske arhitekture na ovim prostorima. Hrišćansko stanovništvo je u ovom slučaju bilo skrajnuto u poseban i izdvojen dio grada u dijelu pod imenom Ćerezluk. Ono je već od 1503-4. godine ostalo bez svog sabornog hrama na čiju ponovnu izgradnju je moralo da čeka sve do 1856. godine kada je izgrađena nova crkva Svetog Nikole upravo u ovom Ćerezluku. Može se zaključiti da je na području opštine Foča do dolaska Turaka bilo izgrađeno više crkava. Međutim, ni jedna od tih građevina a o kojim na osnovu arheoloških ostataka i usmene tradicije možemo govoriti, nije se sačuvala do danas. Najstarije crkvene građevine nevelikih dimenzija potiču iz XVIII ili početka XIX vijeka. Ove dvije male crkve nalaze se gotovo na samim, međusobno suprotnim, granicama fočanske opštine. Jedna je crkva posvećena Uspenju Svete Djeve Marije na Luću, a druga posvećena Svetom Nikoli u Rieci (Čelebići). U ekonomskom smislu turska uprava u Foči je omogućila razvoj određenih zanata koji su obezbjeđivali podmirivanje potreba lokalnog stanovništva za njihovim proizvodima. Najpoznatiji proizvod fočanskih majstora je dugo vremena bio fočanski nož-handžar. Kuriozitet vezan za ovaj nož leži u tome što su fočanski majstori kosti od sjevernih jelena, koje su koristili da od njih prave karakteristične drške za ovo oružje, uvozili iz predjela današnje Rusije. Iz ovog perioda vrijedi spomenuti i sahat kulu sa satnim mehanizmom dopremljenim iz Dubrovnika. Ova sahat kula dominira starim gradskim jezgrom. Ono što se često ističe vezano za ovu kulu jeste predanje da je ktitor ovog zdanja kao i džamije u njenoj neposrednoj blizini, a naspram ostataka nekadašnjeg hana bio isti čovjek Mehmed paša Kukavica koji je sagradio i crkvu na Luću. Austrijski period uprave gradom dijametralno mijenja izgled i društveno-socijalnu strukturu grada.Izgrađena su dva mosta željezna na rijeci Drini dok oni drveni na Ćehotini nisu zamjenjeni nekom čvršćom konstrukcijom. U ekonomskom smislu potencirano je iskorištavanje šumskog bogastva kojim je fočanska regija bila veoma bogata. Iz ovog perioda datira i početak izgradnje i spuštanja drvene građe u obliku splavova niz Taru i Drinu. Ovaj vid transporta je omogućavao prvobitnu preradu sirove građe u poluproizvode od drveta koji su onda izvoženi u sve predjele Žute monarhije. Ujedno, sječa šume i njen transport Tarom i Drinom predstavljali su početke razvoja drvne industrije a koja je svoj zenit doživjela u obliku drvnog kombinata ŠIPAD Maglić. Ovaj gigant nažalost nije uspio da preživi turbulentna vremena promjene društvenog sistema i građanskog rata u BiH poslije raspada SFRJ. U gradu je za vrijeme Austrijske vlasti izgrađena zgrada opštine, suda, kao i možda manje popularna institucija po kojoj je Foča, ne svojom zaslugom, ostala poznata široj javnosti, a bio je to regionalni kazneno-popravni zavod. Pored ovoga u Foči je otvorena i prva ambulanta koja ustvari predstavlja i preteču današnje Univerzitetske bolnice. Značajno je napomenuti da je ova ambulanta-dom zdravlja je odigrao značajnu ulogu u zbrinjavanju boraca NOB-a koji su u poznatom Igmanskom maršu 1942. godine zadobili teške promrzlotine. U vrijeme Austrijske vlasti Foča se nalazila na granici monarhije sa kraljevinom Crnom Gorom. Ova činjenica je bila od presudne važnosti kojom su se Austrijske vlasti rukovodile u organizovanju posebnih odreda poznatih pod imenom šuckori. Treba istaći da su ovi odredi uglavnom sastavljani od nesrpskog stanovništva i među prvima su organizovani u fočanskom kraju nekoliko godina prije početka Prvog svjetskog rata. U neku ruku treba istaći i činjenicu da su se na području Foče u tzv. Drugom hercegovačkom ustanku odigrale određene bitke između Austrijskih okupacionih trupa i pobunjenika koji se nisu slagali sa odredbama Berlinskog kongresa. Svojevrstan spomenik ovih dešavanja mogla bi se shvatiti i spomen česma Albori koja predstavlja zadužbinu austrijskog oficira koji je u ovim ratnim dešavanjima ranjen na potezu između Foče i Broda. Šuckori su za Austrijance predstavljali pomoćne trupe sastavljene od lokalnog i lojalnog stanovništva kojima su nastojali da dodatno učvrste svoju vlast na ovim prostorima. Istovremeno, pripadnici ovih odreda su u narodu ostali upamćeni po zločinima koje su činili na ovim prostorima i tokom trajanja Prvog svjetskog rata. Istine radi treba istaći i to da su Austrougari tokom svoje uprave, bar u početku, dozvoljavali organizovanje raznih kulturnih društava. Ova društva su po svom karakteru i nacionalnom predznaku bila veoma šarolika. I muslimani i srbi su imali svoja društva koja su okupljala zavidan broj naših sugrađana. Kada pominjemo ovom prilikom nacionalnu strukturu  grada i opštine Foča onda je potrebno reći da se ona u periodu Austrijske okupacije u manjem obimu izmjenila. Zbog potreba austrijskog upravnog aparata u Foču se doselio i izvjestan broj ljudi sa porodicama a koji su u religijskom smislu pripadali, uglavnom, rimokatoličkoj crkvi. Zbog potreba ovih ljudi a i zbog austrijske politike promjene kulturološkog, religijskog i civilizacijskog ambijenta u gradu je sagrađena i crkva. Crkva je postojala sve dok u savezničkom bombardovanju Foče nije pretrpjela značajna oštećenja a onda je neposredno poslije završetka Drugog svjetskog rata i srušena. Završetak Prvog svjetskog rata u Foču je donio drugačiju realnost. Ona je ušla u sastav novoosnovane kraljevine SHS i po teritorijalnoj podjeli države nalazila se u sastavu Zetske banovine.

Istorijski razvoj Foče u vrijeme kada je ona bila u sastavu kraljevine Jugoslavije je uglavnom tekao nekom predviđenom linijom. Njen ekonomski i društveni razvoj u određenoj mjeri je nastavljen onoliko koliko je to nova državna zajednica mogla da omogući.

Najvažniji doprinos ovog perioda razvoja Foče u ekonomskom smislu odnosio se na izgradnju pruge uskog kolosijeka. Ova pruga od Ustiprače do Foče puštena je u saobraćaj 1939. godine. Išla je trasom kojom danas uglavnom ide magistalni put koji povezuje Foči, Goražde i dalje prema Višegradu ili Rogatici. Popularni Ćiro je sve do 1977. godine predstavljao najvažniju saobraćajnu vezu Foče sa drugim centrima u nekadašnjoj zajedničkoj državi. Relativni ekonomsko-industrijski razvoj Foče je prekinut izuzetno teškim i bolnim dešavanjima na teritoriji opštine Foča u Drugom svjetskom ratu. Ubrzo po napadu sila osovine na Kraljevinu Jugoslaviju ona je kapitulirala a njena teritorija je rasparčana i podjeljena između nacističkih saveznika. U toj podjeli Foča je ušla u sastav NDH. Poznato je da je ovo bila jedna izuzetno surova i zločinačka tvorevina koja svoje pravo lice pokazala na samom početku svoje uprave gradom. Odnos ustaških vlasti i zločini koje su oni učinili u prvim danima njihove uprave doveli su do ratnih dešavanja u samom gradu a koji su za rezultat imali odmazdu prema muslimanskom stanovništvu. Po dolasku partizana poslije njihovog čuvenog prelaska po ciči zimi planine Igman u Foči su donešeni Fočanski propisi. Pored ovih propisa za partizanske vojne jedinice donešen je jedinstven pravilnik o vojnim činovima i njihovom izgledu. Ovi činovi su u partizanskim jedinicama su ostali na snazi sve do kraja rata na prostoru biše države. Na teritoriji opštine na Sutjesci se odigrala čuvena Peta ofanziva. Ova bitka koja je za cilj imala uništenje partizanskih jedinica od strane njemačkie okupacione vojske bila je jedna od najokrutnijih i najkrvavijih bitaka na prostoru Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu. Kraj rata u Foči je donio još, istorijski dovoljno neispitanih, događaja koji su se odnosili na egzekucije nad vojnicima kraljevske vojske u otadžbini. U post ratnom periodu obnova ratom razorene Foče je tekla u zamišljenim i projektovanim planovima komunističkih vlasti Bosne i Hercegovine. Industrijska proizvodnja je značajno rasla. Drvna industrija, rudarstvoo, tekstilna i elektroindustrija su imali svoje značajne prestavnike u Foči. U značajnoj mjeri se pažnja vlasti okrenula i ka mogućnostima iskorištavanja turističkog potencijala opštine. S tim u vezi svakako treba istaći i osnivanje Nacionalnog parka Sutjeska 1962. godine. U njegovom sastavu se nalazi i prašuma Perućica kao i pregršt planinskih jezera i planiskim vrhova koji svojom ljepotom iznova očaravaju brojne  posjetioce ovih nesvakidašnjih prostora. Raspad SFRJ ni Foču nije ostavio bez ratnih dešavanja i ožiljaka koji se pokušavaju zaliječiti i evo gotovo dvije decenije po njegovom završetku. Novost koja se pojavila u Foči u toku ratnih dešavanja na prostoru Bih bila je osnivanje dva fakulteta u gradu. Bili su to Medicinski i Pravoslavni bogoslovski fakultet UIS. Oni su u grad donijeli mladalačku žviost kakvu samo mogu donijeti mladi ljudi u potrazi za svojim obrazovnim i intelektualnim usavršavanjem. Pored njih posebnu draž na ulicama Foče predstavlja ponovna pojava raznih posjetilaca koje privlače prirodne ljepote opštine a kojima je ona bogato nagrađena. Piše: Dalibor Petrović / Video: Dron.ba