ROMANIJA I GLASINAC KROZ TRAGOVE DAVNIH VREMENA
Područja planine Romanije i Glasinca predstavljaju međusobno povezanu geokulturnu cjelinu u istočnoj Bosni. Čudesnim dijalogom prirode i čovjeka ovo područje je steklo mnoge osobenosti koje ga čine čuvenim i poznatim daleko izvan granica današnje Republike Srpske i Bosne i Hercegovine.
Masiv Romanije (nadmorska visina ca. 1300-1600m) uzdiže se kao neka prirodna tvrđava koja dominira prostorom i komunikacijama koje vode iz srednje u istočnu Bosnu. Malo ljudi živi na ovoj planini, jer priroda je ovdje goropadna, a klima surova. Ali gusti šumarci Romanije čine zgodna pribježišta u kojima se može dobro sakriti i odatle iznenada napadati. To je umnogome odredilo i sudbinu ove planine koja se oduvijek pamti kao simbol slobode i otpora.
U vezi sa tim je nastalo i njeno ime.
Naziv Romanija potiče iz 7. vijeka naše ere i vremena osvajačkih pohoda Slovena na Romejsko carstvo, moćnog nasljednika nekadašnje Rimske imperije i najjaču evropsku državu tog doba.
Naši preci su ovu planinu zapamtili kao nepristupačni ostatak Rimske zemlje (Romanija), u koju se povukao dio okolnog rimskog (romanskog/romejskog) stanovništva i odatle nastavio otpor novom zavojevaču. Ti lokalni Romani su na kraju pokoreni, ali je ime Romanija ostalo za planinu koja će i dalje biti mjesto otpora i odmetničke neposlušnosti. Tako je bilo i onda kada se trebalo odupirati nametima srednjovjekovne vlastele i tiraniji iz osmanskog doba. Narod je ovaj otpor ovjekovječio u epskim pjesmama o Starini Novaku i njegovim hajducima. U visokim stijenama na južnom rubu Romanije i danas su vidljivi ostaci zidanog ulaza u pećinu koju je, prema predanju koristila ova hajdučka družina (Novakova pećina).
Glasinačko područje se direktno nadovezuje na planinu Romaniju. Prostire se od njenih istočnih obronaka, odnosno od Glasinačkog polja, preko niza manjih izdvojenih polja, sve do Krivojevića i Godomilja na istoku i od Prače na jugu, do Knežine na sjeveru. Mada se i ovdje radi o visoravnima i brdima koja dosežu i preko 1000 m nadmorske visine, ovo područje je za razliku od same Romanije mnogo pogodnije za život i u njemu se nalazi glavnina stanovništva regije. Zanimljivo je da će stanovnici čitavog ovog kraja za sebe često reći da su Romanijci, dajući time prednost junačkoj tradiciji slavne planine, dok je Glasinčanin više lokalni naziv za one koji gravitiraju samom Glasinačkom polju.
Međutim, u arheološkoj i istorijskoj nauci upotrebljava se naziv Glasinačko područje iz prostog razloga što se cjelokupni kulturno-istorijski razvoj nije odvijao na Romaniji, već u naseljima iz okvira Glasinačkog i drugih polja s ovog prostora. Oštra klima, odgovarajuća nadmorska visina i sastav tla uslovili su nastanak kvalitetne vegetacije i prostranih pašnjaka, po čemu je Glasinačko područje nadaleko poznato. To je bila i osnova za razvoj stočarstva koje je ovdje sve do danas ostalo glavna privredna grana.
Prirodne i istorijske okolnosti nisu uvijek bile naklonjene ovom kraju, pa postoje velike oscilacije u intenzitetu naseljavanja i u društvenom razvoju uopšte. Pamte se teška vremena siromaštva i bolesti, ali isto tako je bilo razdoblja u kojima je privredni i kulturni razvoj dosezao neslućene visine. Najstariji tragovi života na Glasinačkom području otkriveni su na lokalitetu Pećina pod Lipom (Podlipa) u selu Kadića Brdo kod Knežine. Oni pripadaju dobu srednjeg i mlađeg paleolita, odnosno vremenu od 40.000-10.000 godina prije naše ere. Radi se o manjem staništu, potkapini koja je koristila zaklon stijenovitog masiva. Uz alatke i tragove života neandertalskog čovjeka i homo sapiensa, posebno su značajne gravure u stijeni iz vremena oko 12.000 godina prije naše ere koje, uz slične crteže iz potkapine Badanj u Hercegovini, predstavljaju jedine primjere paleolitskog zidnog slikarstva na prostoru jugoistočne Evrope. Čovjek tog vremena bavio se lovom i sakupljanjem divljeg bilja, čega je ovdje bilo u izobilju, a postojanje umjetničkih tvorevina izraženih u gravurama na stijeni svakako su dokaz visokog nivoa kulturnog razvoja tadašnjeg stanovništva. Prema tome, kraj paleolitskog doba (vrijeme 12.000-11.000 pr. n.e.) bi bio i prvo razdoblje izuzetnog kulturnog prosperiteta ovog područja.
Tokom neolitskog perioda koji u istoriji čovječanstva označava prelaz sa nomadske na stacioniranu zemljoradničku privredu, nema tragova života na Glasincu.
To je i razumljivo, pošto ovaj prostor nije davao dovoljno osnove za razvoj ekstenzivne zemljoradnje koja karakteriše to razdoblje. Prvi naredni stanovnici koji su na ovom području potvrđeni stižu u tzv. eneolitskom dobu koje označava vrijeme početka metalurgije i intenziviranja stočarske privrede. U tom dobu se javljaju prva utvrđena naselja na strateškim položajima (Loznik, Kadića Brdo) i najstariji grobovi (Gosinja, Rudine, Vrlazije). Sa ovim periodom koji ovdje otpočinje oko 3700. godine prije naše ere, nastaje razdoblje dugog kontinuiranog razvoja širom glasinačkog područja. To će sa različitim intenzitetom potrajati tokom bronzanog i željeznog doba, sve do 4. vijeka prije naše ere, kada dolazi do iznenadnog i potpunog prekida života na ovom prostoru.
Najveći nivo razvoja Glasinačko područje je ostvarilo u vremenu od 8. do 5. vijeka prije naše ere, odnosno u starijem željeznom dobu, kada je ovdje bilo glavno središte velikog starobalkanskog plemena Autarijata. To pleme se odavde proširilo do zapadne Srbije i sjeverne Crne Gore, dopirući do rijeke Tare i istoimene planine. Ovo je jedina praistorijska zajednica sa Glasinca kojoj znamo ime. Navode ga starogrčki putopisci koji su, imajući uglavnom dodira sa jugoistočnim ograncima ovog plemene oko rijeke i planine Tare, čitavu tu zajednicu nazivali Autarijatima. Iz ovog doba je na širem glasinačkom prostoru poznato preko 50 utvrđenih naselja i veliki broj grobova. Proučavanja pokazuju da su ovdašnji Autarijati bili organizovani u okviru manjih zajednica od kojih je svaka kontrolisala jednu mikroregiju, odnosno jedno polje i okolna brda na kojima su se nalazila njihova utvrđenja. Svoje pašnjake su po potrebi izdavali sezonskim nomadima koji su ovdje ljeti dolazili i sa juga i sa sjevera. Time je ostvarivan značajan dobitak koji je bio i osnova prosperiteta čitave zajednice.
Glasinački Autarijati su bili toliko moćni da su mogli kupovati luksuzne proizvode iz Grčke, Italije, kao i iz metalurških centara na Alpskom području. O tome najbolje svjedoče bogati prilozi iz grobova lokalnih kneževa (Ililjak, Arareva Gromila, Čitluci, Brezje, Kusače, Osovo). Sudeći po dosadašnjim saznanjima, ovdje nije bilo jednog ustoličenog poglavara čija bi se vlast prostirala na čitavo područje, nego je u slučaju potrebe, i samo tada, takvu funkciju dobivao neki od lokalnih kneževa. U drugoj polovini 4. vijeka glasinački Autarijati, vjerovatno prorijeđeni i oslabljeni nekom velikom epidemijom, nestaju sa istorijske scene, a nakon toga dugo vremena ovdje nema značajnijih tragova života.
U rimsko doba ovo područje je korišćeno uglavnom kao komunikacija, dok je značajnijeg zadržavanja bilo samo na njegovoj krajnjoj periferiji – na mjestu današnje Rogatice.
I u srednjovjekovnom kontekstu Glasinac se takođe spominje u vezi sa karavanskim putevima koji idu preko Glasinačkog polja i koje su uglavnom koristili dubrovački trgovci. Najraniji pisani izvori koji o tome govore potiču s kraja 14. vijeka, tj. iz doba kada je ovaj prostor pripadao kneževstvu Pavlovića. Tu se najčešće spominje postojanje carine i crkve na Glasinačkom polju, što je djelimično potvrđeno nedavnim arheološkim istraživanja na lokalitetu Crkvina u Bjelosavljevićima. Mada nema direktnih podataka o postojanju carine, otkrivena je crkva koja je bila izgrađena polovinom 14. vijeka.
Uz nju je bila velika nekropola sa stećcima, što pokazuje da je ovdje u to vrijeme bio administrativni centar i glavno mjesto na Glasincu. No, o prilikama na ovom području tokom srednjeg vijeka, mnogo rječitije od oskudnih pisanih izvora govore brojne nekropole sa stećcima. Osim Crkvine u Bjelosavljevićima, na glasinačkom području je poznato još najmanje tridesetak nekropola sa većim ili manjim brojem stećaka koje se shodno hronologiji ovih spomenika mogu datirati u vrijeme od 12. do 15. vijeka.
Postojanje grobova je jasan znak postojanja stanovništva, te se može reči da je u doba kasnog srednjeg vijeka moralo biti barem onoliko naselja koliko je bilo i nekropola koje su im pripadale. Nadajmo se da će buduća istraživanja dati materijalne dokaze o postojanju tih naselja, kao i konkretnije podatke o vremenskom i prostornom obimu naseljavanja glasinačkog područja u srednjem vijeku.
Na Glasinačkom polju, pored mosta na Rešetnici, još davne 1880. godine slučajno je otkriven grob jednog autarijatskog kneza iz 8. v.pr.n.e. u kome su bila čuvena glasinačka kultna kolica. Taj nalaz velike umjetničke i kulturno-istorijske vrijednosti bio je početni impuls za razvoj arheološke nauke u čitavoj Bosni i Hercegovini. Na samom glasinačkom području je u vremenu do 1897. godine istraženo oko 1300 praistorijskih grobnih humki i otkriveno preko 3500 grobova. Na osnovu tih nalaza definisana je Glasinačka kultura, jedna od najpoznatijih praistorijskih kulturnih cjelina u evropskoj arheologiji koja se istorijski identifikuje sa starobalkanskim plemenom Autarijati.
Istraživanja na Glasincu su obavljana i u drugoj polovini ovoga vijeka.
Tu spadaju otkrića paleolitskog staništa u Stijeni pod Lipom i višeslojnog naselja u Kadića Brdu koje je egzistiralo u vremenu od 3500.-350. g.pr.n.e. Oba nalazišta otkrio je prof. dr. Blagoje Govedarica. Sva dosadašnja istraživanja poslužila su kao osnova za utvrđivanje gore iznesene slike razvoja glasinačkog područja u praistorijskom razdoblju. U cjelini, pokazalo se da su doba mlađeg paleolita i vrijeme Autarijata bili periodi u kojima su ostvarena najviša kulturna dostignuće ne samo u praistoriji, nego u cjelokupnom razvoju ovog područja.
Međutim, svi dosadašnji nalazi sa Glasinca smješteni su u muzejima izvan područja na kome su nađeni. Glasinačka kolica su izložena u vitrinama Prirodno-istorijskog muzeja u Beču, a ostali glasinački nalazi se uglavnom nalaze u zbirkama Zemaljskom muzeju u Sarajevu. Mada moderna nauka insistira da arheološki nalazi treba da budu zadržani i izloženi u arheološkim institucijama s područja na kom su nađeni, na Glasincu nema takvih ustanova, pa do sada nije bilo uslova da se ta preporuka ostvari. Imajući to u vidu već je osamdesetih godina prošlog vijeka pokrenuta inicijativa da se u Sokocu oformi Zavičajni muzej, ili Muzejska zbirka u kojoj bi mogli da se izlažu ovdašnji nalazi. Nažalost, zbog ratnih događanja koja su uslijedila, ta ideja nija mogla biti ostvarena.
Obnavljanjem ove inicijative koje je preduzela Opština Sokolac, stvorene su realne šanse za osnivanje odgovarajuće muzejske ustanove. U tom smislu su preduzeti koraci da se iz Beča dobije kvalitetna kopija glasinačkih kolica (original je nemoguće dobiti nazad, jer je on sasvim legalno pripao Bečkom muzeju), kao i još neki nalazi koji bi bili početna osnova izložbene zbirke novog muzeja.
Smatram da je ovaj poduhvat Opštine Sokolac od velikog značaja i u cjelosti ga podržavam. Otvaranjem muzeja u Sokocu ne bi bili zadovoljeni samo postulati moderne muzeologije, već bi to u znatnoj mjeri povećalo interes turista za posjetu ovom gradu i doprinijelo opštem kulturnom razvoju čitavog kraja.
Izvor:
Opština Skolac / Piše: Prof. Dr Blagoje Govedarica
